Portugalia była pierwszym na świecie państwem prowadzącym politykę kolonialną (od 1415). Wraz z zakończeniem rekonkwisty w prowincjach Algarve i Alentejo, kraj ten kontynuował ekspansję chrześcijaństwa poprzez eksplorację wybrzeży Afryki. W połowie XVI wieku to niewielkie królestwo było niekwestionowanym liderem globalnego handlu.

Ustanowienie pokoju z Kastylią w 1411 rozpoczęło długi okres wyjątkowo korzystnej sytuacji międzynarodowej. Południową część Półwyspu Iberyjskiego wciąż zajmował Emirat Grenady, skutecznie blokujący zapędy kolonialne najgroźniejszego konkurenta Portugalii. Ekspansję terytorialną kraju zapoczątkowało zdobycie Ceuty w 1415 i odkrycie bezludnych wysp Madery (1418) i Azorów (1432). Przyczyną takiej polityki był między innymi wysoki przyrost naturalny i brak alternatywnych możliwości rozwoju. Założona około 1416 roku we wsi Sagres Szkoła Morska Henryka Żeglarza to pierwsza tego typu placówka na świecie, która przyciągnęła wybitnych uczonych z prestiżowych studia generalia. Pobliski Przylądek św. Wincentego był wówczas uważany za koniec znanego Europejczykom świata. Wyprawy, finansowane w dużej mierze z kasy Zakonu Rycerzy Chrystusa (którego Henryk był wielkim mistrzem), miały na celu eksplorację zachodnich wybrzeży dzisiejszego Maroka i Mauretanii. Liczono na pokaźne zyski z handlu niewolnikami, kością słoniową i pieprzem. W tym samym czasie Madera i Azory, jako posiadłości portugalskie, zostały zaludnione skazańcami, którzy zapoczątkowali tam uprawę roli.

Przełom.
Wielu żeglarzy (m.in. Diogo Cão i Dinis Dias) poświęciło się badaniom wybrzeży Afryki. W 1446 roku drugi z nich dotarł do Wysp Zielonego Przylądka, które mianował portugalską kolonią. W latach 1484-1485 mało wówczas znany Krzysztof Kolumb kilkakrotnie pisał do ówczesnego króla, Jana II. Po konsultacji z grupą doradców (Junta dos Mathemáticos) monarcha odrzucił jednak na początku 1485 roku propozycję zorganizowania wyprawy z Europy przez Ocean Atlantycki na zachód do Indii. Kontynuowano zamiar opłynięcia Czarnego Lądu. W 1488 roku silny sztorm zepchnął karawele Bartolomeu Diasa do wybrzeży dzisiejszego RPA. Odkryty skrawek lądu nazwano Przylądkiem Burz. Żeglarz chciał płynąć dalej, jednak bunt załogi zmusił go do powrotu, cypel przemianowano zaś wkrótce na Przylądek Dobrej Nadziei (Cabo da Boa Esperança).

Najdalej idącym skutkiem królewskiej polityki była słynna wyprawa Vasco da Gamy z lat 1497-1499, który korzystając z utartych przez swoich poprzedników szlaków dotarł drogą morską do hinduskiego portu Kalikat. Mało znany jest polski epizod tej przełomowej dla Europy ekspedycji w osobie przybranego syna Vasco i ulubieńca późniejszego króla Manuela I, niejakiego Gaspara da Gamy – poznańskiego Żyda w służbie Portugalii[1] Niewielki ładunek pieprzu, przywieziony z tej wyprawy pozwolił na wybudowanie w lizbońskiej dzielnicy Belém (dosł. Betlejem) okazałego Klasztoru Hieronimitów. Ekspedycja Vasco da Gamy zaprzeczyła również jednoznacznie teoriom niektórych średniowiecznych uczonych, według których Afryka w ogóle nie posiadała południowego przylądka i łączyła się z ziemią zwaną Terra Incognita.

Złoty wiek
Za panowania Manuela I Szczęśliwego (1495-1521) potęga portugalska sięgnęła zenitu. Udział tego państwa w zyskach z handlu światowego wynosił w tym czasie około 20%. Monarcha planował nawet zjednoczenie Półwyspu Iberyjskiego pod berłem dynastii Avis. Na mocy zawartego w Tordesillas (1494) traktatu pokojowego z Kastylią, który kończył toczące się od lat spory terytorialne między mocarstwami, Portugalia otrzymała szeroką strefę wpływów, rozciągającą się od południka oddalonego o 370 mil na zachód od Wysp Zielonego Przylądka. Mimo nasilających się z czasem protestów innych państw, w posiadaniu Lizbony znalazły się lepiej wówczas znane tereny Afryki, Indii (zwanych od tego czasu Indiami Portugalskimi), Dalekiego Wschodu, a także nieodkryta jeszcze Brazylia, do której przypadkowo dotarła w 1500 roku ekspedycja handlowa Pedro Álvaresa Cabrala. 13 okrętów z 1200 marynarzami na pokładzie miało za zadanie założyć sieć faktorii kupieckich na wybrzeżu dzisiejszego stanu Kerala, wiatry i prądy morskie pokrzyżowały jednak te plany. Ponieważ Gaspar da Gama był przewodnikiem flotylli Cabrala, niektórzy historycy uważają go za współodkrywcę jedynej portugalskiej kolonii w Ameryce Południowej.

Królewski monopol na handel pieprzem i innymi hinduskimi przyprawami zapewnił monarchii olbrzymi dochód, widoczny w bogactwie architektonicznym ówczesnych budowli, wśród których wyróżnić można siedzibę Zakonu Chrystusowego w Tomar (Convento de Cristo) oraz strzegącą wejścia do lizbońskiego portu Torre de Belém. Obfitujący w szczegóły i delikatnie orientalizujący styl, jaki reprezentują wymienione budowle, nazwany został od imienia władcy manuelińskim. W 1522 roku ekspedycja żeglarza portugalskiego w służbie Hiszpanii, Ferdynanda Magellana opłynęła po raz pierwszy w historii kulę ziemską. Sam kapitan nie doczekał końca podróży – zginął w czasie walk z tubylcami na Filipinach. Z innych znanych portugalskich odkrywców tego okresu wymienić należy Francisco de Almeidę, Alfonsa de Albuquerque, Luísa Vaz de Torresa, oraz Gaspara Corte-Real.

Schyłek
Pomimo silnej pozycji międzynarodowej, niewielka Portugalia nie posiadała realnej siły ludzkiej (niecałe 1,5 miliona mieszkańców pod koniec XV stulecia), zdolnej administrować ogromnymi połaciami odkrytych terenów. W wyniku tego administratorzy kolonii ograniczali się najczęściej do stawiania fortów w strategicznych dla monarchii miejscach (np. Ormuz, Malakka), które pełniły również funkcję więzień dla niewolników. Brazylia została skolonizowana dopiero w XVIII wieku, kiedy w dzisiejszym stanie Minas Gerais odkryto pokaźne złoża złota, srebra i diamentów, zaś wybrzeża afrykańskie pozostały praktycznie niezamieszkane do początku XIX stulecia, gdy większość posiadłości została już dawno odbita przez inne imperia kolonialne. Główną przeszkodą w rozwoju kraju była jednak paradoksalnie monarchia, która poprzez praktyki monopolistyczne uniemożliwiała rozwój przedsiębiorczości. Krytyczna w skutkach okazała się decyzja o wydaleniu Żydów, podjęta już w 1496 roku. Kraj cierpiał na niedobór fachowców finansowych. Od 1531 roku przywrócono Inkwizycję. Sytuację pogorszyła utrata suwerenności na rzecz Hiszpanii w 1580, po wygaśnięciu rodzimej dynastii Avis. Aż do 1640 bezpośredni wpływ na całość portugalskiej polityki mieli Habsburgowie. Filip II nie liczył się z interesami podporządkowanego królestwa, które straciło w tym czasie sporą część swoich zamorskich posiadłości na rzecz Niderlandów (inwazja na brazylijski stan Pernambuco w 1630; utrata Indonezji) i Francji (m.in. Fort Coligny, założony w 1555 w okolicach dzisiejszego Rio de Janeiro, aneksja Złotego Wybrzeża).

1 grudnia 1640 roku niewielka grupa spiskowców wtargnęła do pałacu królewskiego w Queluz pod Lizboną i uwięziła regentkę Portugalii, księżnę Mantui. Wyniesiona w tym samym roku na tron dynastia Bragança kontynuowała politykę wyzysku kolonii i monopolu królewskiego na większość przychodów monarchii. Przy budowanym od 1717 roku za pieniądze z brazylijskiego srebra klasztorze w Mafrze pracowało w szczytowym okresie 50 tys. robotników. Po obejrzeniu gromadzącej około 35 tys. dzieł klasztornej biblioteki George Gordon Byron miał rzec „Czy Anglicy mają w swoim kraju jakieś książki?”.

Lista kolonii
Afryka Północna
Ceuta (1415-1640)
Al-Dżadida dawniej: Mazagan (twierdza założona przez portugalskich marynarzy w 1502; zdobyta w 1769 przez oddziały sułtana Mohammeda ben Abdellaha)
Tanger lub Tangier (zdobyty z rąk muzułmanów w 1471; oddany w 1661 na rzecz Wielkiej Brytanii jako wiano dla księżniczki Katarzyny Bragançy)
Afryka Subsaharyjska
Akra (1557-78)
Angola (w przeszłości w jej skład wchodziły trzy kraje: Luanda, Kongo i Ndongo); (dopłynięcie ekspedycji pod przywództwem Diogo Cão do ujścia rzeki Kongo 1483; założenie osady 1575 przez portugalskiego odkrywcę Paulo Diasa de Novais w okolicach wyspy Luanda pod nazwą São Paulo de Loanda; założenie miasta Benguela przez Portugalczyków 1617; okupacja terenów Luandy przez Holandię 1641-1648; odzyskanie kolonii przez Portugalię 1648; portugalski podbój Kongo i Ndongo 1648-1671; bitwa pod Mbwilą 29 października 1655 – Portugalczycy starli się w walce z oddziałami kongijskimi królowej Nzinze, druzgocąca porażka tubylców; przegrana wojsk portugalskich w bitwie pod Kitombą; ustalenie na konferencji w Berlinie w 1885 granic kolonii oraz podziału wpływów portugalskich w Afryce; przekształcenie 1879 trzech portugalskich kolonii Luandy, Konga i Ndonga w jedną noszącą nazwę Portugalska Afryka Zachodnia; aneksja kolonii przez Cesarstwo Niemieckie 24 grudnia 1914; stała się portugalską prowincją zamorską 1951; Angola uzyskuje niepodległość 1975)
Annobón (1474-1778)
Arguim (faktoria od 1455; zajęta przez Holendrów w 1633).
Elmina (São Jorge da Mina; 1482-1637)
Fernando Pó (1478-1778)
Malindi (1500-1630)
Mombasa (1593-1698; 1728-29)
Mozambik (Portugalska Afryka Wschodnia; 1501-1975)
Quíloa (Kilwa; 1502-1661)
São João Baptista de Ajudá (Fort Św. Jana Chrzciciela) (1680-1961)
Jezioro Tanganika (posiadłości na wybrzeżu; 1500-1630)
Tristan da Cunha (1506-1815)
Wyspy Świętego Tomasza i Książęca (w tym Wyspa Świętego Tomasza i Książęca; kolonia królewska 1470-1951;)
Wyspy Zielonego Przylądka (Cabo Verde; 1462-1975)
Zanzibar (1503; do Omanu od 1698)
Złote Wybrzeże (1482-1642)
Ziguinchor (1645-1888)
Bliski Wschód
Bahrajn (1521-1602)
Gamru (Bandar Abbas; 1506-1615)
Ormuz (1515-1622)
Maskat (do wicekrólestwa Goa; 1500-1690)
Indie Portugalskie
Baçaim (1535-1739)
Bombaj (1534-1661; nazwa miasta pochodzi od port. bom bahia, co znaczy dosłownie „dobra zatoka”)
Cambay i Kannanur (1502-1663)
Cejlon (1518-1658)
Chaul (1521-1740)
Ćittagong (1528-1666)
Daman i Diu (1559-1962)
Goa (1510-1962)
Hugli-Chuchura (1579-1632)
Kalikat (strategiczna twierdza; 1512-25)
Koczin (1500–1663)
Kodungallur (1536-1662)
Kollam (1502-1661)
Lakszadiwy (1498-1545)
Malediwy (1518-21; 1558-73)
Machilipatnam (1598-1610)
Mangalur (1568-1659)
Nagapattinam (1507-1657)
Pulikat (1518-1619)
São Tomé de Meliapore (1523-1662; 1687-1749)
Surat (1540-1612)
Thoothukudi (1548-1658)
Wyspa Salsete (1534-1601)
Daleki Wschód i Archipelag Malajski
Bante (wiek XVI-XVIII)
Flores (wiek XVI-XIX)
Makau (kolonizacja 1553-1557; terytorium nadzwyczajne wicekrólestwa Goa 1557-1844;)
Makasar (1512-1665)
Malakka (1511-1641)
Moluki (znane jako Wyspy Korzenne; w tym Amboina, Ternate i Tidore; 1512-1650)
Nagasaki (1571-1639)
Timor Portugalski (kolonia Indii Portugalskich 1642-1844;)
Wyspy Banda (1512-1621)
Ameryka Środkowa i Południowa
Barbados (1536-1620)
Brazylia (pierwotnie znana jako wyspa Vera Cruz; nazwana przez Cabrala Ziemią Świętego Krzyża; kolonia 1530-1714; )
Nova Colônia do Sacramento (1680-1777)
Północny Atlantyk
Azory (kolonia 1427-1766; )
Madera (kolonia 1418-1580; kolonia królewska 1580-1834; )

Wicekrólestwo Nowej Granady (hiszp. Virreinato de Nueva Granada) – kolonia hiszpańska, wydzielona w 201717 z Wicekrólestwa Peru, obejmowała dzisiejsze Wenezuelę, Gujanę, Kolumbię, Panamę, Ekwador oraz Trynidad i Tobago. Stolicą kraju była Bogota.

Kostaryka (Costa Rica, hiszp. dosł. ‘bogate wybrzeże’, ) – państwo w Ameryce Środkowej nad Morzem Karaibskim i Oceanem Spokojnym. Graniczy od północy z Nikaraguą na odcinku 309 km i od południa z Panamą – 330 km. Łączna długość wybrzeża karaibskiego i pacyficznego wynosi 1290 km.

Okres przedkolumbijski
Ludzie pojawili się na terytorium Kostaryki najprawdopodobniej ok. 12–8 tys. lat p.n.e.[1] Archeolodzy wydzielają liczne kultury, które funkcjonowały na terytorium państwa. W części południowej jest to kultura Gran Chiriquí, co do której wyróżniono fazy: Wczesne Chiriquí (-200–200), Gran Chiriquí (200–700), Sierpe (700–1000) i znów Chiriquí (1000–1530). Na wschodzie terenu Kostaryki występowały kolejno kultury Dorzecza Atlantyckiego (100–500), La Selva-Curidabad (500–800) i Cartago-La Cabaña (800–1530), na północy były to zaś Gran Nicoya (100–500) i kultura ceramiki polichromowanej (500–1530).

Do uznanych zabytków kultury przedkolumbijskiej z Kostaryki należą osady wodzowskie oraz kamienne kule wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO[3].

W ramach Audiencji Gwatemali
Kolonizacja hiszpańska
W 1502 roku do wybrzeża Kostaryki dotarł Krzysztof Kolumb. Spotkał się z życzliwym przyjęciem tubylców, a także zauważył dużą obfitość posiadanego przez nich złota. Z tego powodu Gil Gonzales de Avilla nazwał to wybrzeże Costa Rica, czyli „bogate wybrzeże”[4]. Wyprawę w celu założenia kolonii na wschodnim wybrzeżu Kostaryki podjął w 1506 roku mianowany gubernatorem Diego de Nicuesa. Spotkał się jednak z nieprzychylnym przyjęciem przez ludność miejscową, która odmawiała wszelkich kontaktów i niszczyła zbiory mogące wpaść w hiszpańskie ręce. Stało się to główną przyczyną niepowodzenia ekspedycji. Następna próba została podjęta z południa. Idąca zachodnim wybrzeżem kontynentu wyprawa została przetrzebiona przez choroby, udało się jej jednak zdobyć znaczne ilości złota i pereł oraz nawrócić na katolicyzm część Indian zamieszkujących te tereny. Pierwsze próby kolonizacji Kostaryki przez Hiszpanów zakończyły się fiaskiem, natomiast skutkiem kontaktu rdzennej ludności z Europejczykami były epidemie ospy prawdziwej, które zdziesiątkowały miejscową populację[5]. Wnętrze Kostaryki spenetrowane zostało w 1522 przez wyprawę, której przewodził Gil Gonzáles Dávila i Francisco Hernández de Córdoba.

Ziemie Kostaryki włączono do królestwa Nowej Hiszpanii w 1535, jednak władztwo Hiszpanów było tutaj pozorne. Faktycznie obszar ten podbił w imieniu Hiszpanii Juan Vasquez de Coronado w latach 1561–1565. Założył on pierwszą stolicę Kostaryki Cartago. Już w czasie podboju de Coronado miejscowi Indianie występowali zbrojnie przeciwko Hiszpanom. Kolejne bunty w latach 1673 i 1709 spotkały się z ostrą reakcją kolonizatorów i doprowadziły do ich nieomal całkowitego wyniszczenia.

Okres kolonialny
Kostaryka znajdowała się na peryferiach Audiencji Gwatemali, co też powodowało bliższe relacje z sąsiadującą z nią Panamą. Od momentu pojawienia się stałych osiedli hiszpańskich na tym terenie eksportowano na teren przesmyku surowce spożywcze, takie jak mąka, kukurydza, drób i żywa trzoda chlewna. Transport odbywał się głównie przy pomocy floty handlowej. Załadunek towarów miał najczęściej miejsce w portach karaibskich takich jak Puenta Blanca, Suerre i Moín oraz La Caldera na wybrzeżu Oceanu Spokojnego. Drogą lądową transportowane były muły potrzebne przy przewożeniu towarów między brzegami Panamy. W tym przypadku Kostaryka stanowiła najczęściej teren przejściowy pomiędzy leżącymi na zachód prowincjami audiencji a przesmykiem, ludność zaopatrywała handlarzy w pożywienie i czasami pobierała od mułów dodatkowe podatki. Handel żywnością podupadł znacząco w latach osiemdziesiątych XVII wieku, kiedy to w znacznym stopniu funkcję spichlerza Panamy przejęło Peru. Z produktów eksportowych występujących na pacyficznym wybrzeżu Kostaryki na mniejszą skalę pozyskiwano perły oraz węże morskie, z których produkowano niebieski barwnik. Na wybrzeżu karaibskim Indianie byli zobowiązani w ramach trybutu do zbierania dla przybyszy dziko rosnącą roślinę Aralia nudicaulis, uważaną w tym okresie za wspaniały środek medyczny. Narzucany trybut bywał niekiedy bardzo wysoki – na przykład w latach 1599–1602 Indianie z wiosek Yurusti i Barva skarżyli się, że przez zbieranie aralii nie mają czasu na doglądanie własnych zasiewów, a niektórzy z nich uciekali do terenów nieobjętych wpływem hiszpańskich osadników. Poza tym ucieczkę Indian z wybrzeży powodowały powtarzające się ataki angielskich piratów.

Populacja
Ponieważ Kostaryka została podbita przez konkwistadorów później niż większa część Ameryki Centralnej, ominął ją okres polowania na Indian w celu pozyskania niewolników, który szczególnie dotkliwie dotknął terytorium Nikaragui. Chociaż pierwsze epidemie, które wybuchały w rejonie w latach 1520, 1531 i 1545–1548 dosięgły swym zasięgiem również tereny Kostaryki, to wkraczający do niej Hiszpanie ocenili jej gęstość zaludnienia na wysoką. Juan Vasquez de Coronado w słanych do metropolii raportach zachęcał nowych osadników do przyjazdu, jako że liczba Indian może zapewnić każdemu z nich enconomiendę. Według jego danych z 1563 roku w prowincji miało znajdować się 20 000 Indian objętych trybutem, zaś najniższe dane prezentowane przez przeciwników napływu nowych imigrantów mówiły o 7 000. Dane te pozwalają oszacować liczbę wszystkich Indian na kolejno 80 000 i 28 000, przy założeniu, że na jednego mężczyznę przypadało trzech członków rodziny. Druzgocąca w skutkach dla tej populacji była pandemia dżumy płucnej, ospy prawdziwej oraz odmiany (odmian?) tyfusu zwanej matlazáhuatl lub gucumatz z lat 1576–1581. W 1581 roku według danych kościelnych było już tylko około 7000 Indian, a dwa lata później ich liczba została obliczona na 4504 osoby. Lokalne, znacznie łagodniejsze w skutkach epidemie nawiedzały Kostarykę w latach: 1573, 1614, 1645, 1690.

Jednocześnie ze spadkiem liczby autochtonicznej ludności wzrastała populacja mieszkańców pochodzenia hiszpańskiego i mieszanego. Według danych z 1573 roku było to 55 rodzin, w 1645 naliczono już 200 rodzin, a w 1675 liczbę rodzin szacowano na 500–700. Dane o rdzennej ludności w XVII wieku podają szacunki 3200 w 1645 roku, 1600 w 1665, 2000 w 1675 i ponownie 1600 w 1681 roku. W odróżnieniu od terytoriów przyległych wojownicze usposobienie rdzennej ludności i konserwatyzm kolonizatorów, pochodzących głównie z Galicji i Kraju Basków, powodował że niewielki udział w społeczeństwie mieli metysi.

Honduras – kolonia w Ameryce Środkowej, pomiędzy Morzem Karaibskim a Oceanem Spokojnym (Fonseca (zatoka))
Pierwszą znaną kulturę wytworzyli mieszkańcy tych ziem – Majowie, których potomkowie zamieszkują zachodni Honduras, w tym państwa sąsiednie: Gwatemalę, Belize i Meksyk. Stanowią oni niewiele ponad 7% ludności mieszkańców tego kraju, z czego 90% to Metysi i po jednym procencie Murzyni oraz biali, głównie Salwadorczycy i Gwatemalczycy. Majowie na ziemi honduraskiej pozostawili wiele zachowanych do dziś zabytków. Jest to między innymi Santa Rosa de Copan, piramida schodkowa, przedstawiająca kulturę rozwiniętą przez Majów. Europejczycy dotarli tutaj wraz z początkiem Wielkich Odkryć Geograficznych, w 1502 dotarł tutaj Krzysztof Kolumb, następnie ziemie tę podbił w 1524 roku Pedro de Alvarado będący w służbie hiszpańskiej. W 1535 roku Honduras wszedł w skład wicekrólestwa Nowej Hiszpanii. Hiszpanie walczyli o pełną kontrolę ziem z Indianami, próbującymi ocalić resztki swojej niezależności, ale wraz ze zdobyciem osiedla indiańskiego, gdzie dzisiaj znajduje się stolica kraju Tegucigalpa w 1578 roku, stopniowo opór zaczął maleć. Przyczyniło się to do wprowadzenia katolicyzmu i języka hiszpańskiego jako urzędowego[1].

Gwatemala–kolonia w Ameryce Środkowej, położone nad Oceanem Atlantyckim i Oceanem Spokojnym.W czasach prekolumbijskich teren zamieszkiwany przez Indian związanych z kulturą Majów. W 1523 tereny dzisiejszej Gwatemali zostały podbite przez hiszpańskich konkwistadorów, którzy założyli tam kolonię wchodzącą w skład Nowej Hiszpanii. Od XVI wieku wybrzeże kraju atakowane było przez piratów angielskich a w XVIII wieku Brytyjczycy podjęli się nieudanej próby zajęcia wybrzeża.